बाजुराको तत्कालीन ‘डुमकोट’ गाउँले २०५८ वैशाखमा नयाँ नाउँ पायो— मुक्तिकोट । तत्कालीन द्वन्द्वरत माओवादीको पहलका कारण समाजमा दलितहरूलाई होच्याउन प्रयोग हुने ‘डुम’ नामबाट त यो गाउँले मुक्ति पायो, तर मुलुकमा गणतन्त्र आएको १३ वर्ष बितिसक्दा पनि यहाँका बासिन्दाले आफ्ना खास दुःखबाट भने अझै छुटकारा पाएका छैनन् ।
शताब्दिऔंदेखि भोग्नुपरेको जातीय विभेदबाट मात्र होइन, यहाँका दलितहरू गरिबी र कुपोषणको दुश्चक्रबाट पनि अति नै पिल्सिएका छन् ।
खासमा बाजुराको मुक्तिकोट एक त्यस्तो गाउँ हो, जसले गणतन्त्र नेपालको एउटा तस्बिर बोल्छ । यहाँ आज पनि सुत्केरी आमाहरूले पेटभरि खाना पाउँदैनन्, मिठोमसिनो र पोषिलोको त कुरै छाडौं । भोको आमाको दूध नआएपछि बच्चाको निधन भएका उदाहरण अनेकन् छन् । असारयता मात्रै १५ बालबालिकाले ज्यान गुमाएका छन् । गाउँमा कुनै घरमा यस्ता आमा भेटिँदैनन्, जसले यही कारण सन्तान नगुमाएका हुन् । एक अध्ययनअनुसार कुपोषणका कारण गाउँमा ९५ प्रतिशत महिला, बालबालिका र किशोर–किशोरी पीडित छन्, र २ सयभन्दा बढी बालबालिका बिरामी ।
गरिबी र कुपोषणको यो कहालीलाग्दो दुश्चक्रका कारण एकभन्दा बढी सन्तान गुमाउने आमा त्यत्तिकै छन् । सुत्केरीमा पेटभरि खाना नपाउनेले गर्भवती हुँदा पनि पर्याप्त खाना पाएका हुँदैनन् । त्यसको दोहोरो दुष्परिणाम, आमा–बच्चा दुवैको स्वास्थ्य कमजोर हुन्छ । आमाको दूध आउँदैन, बच्चाले चुस्न पनि सक्दैन । यसरी जन्मेको केही दिनमै बच्चाको ज्यान गएका दृष्टान्त धेरै छन् । यही कारण, दुई–तीन वर्षका शिशुले पनि ज्यान गुमाएका छन् । २८ वर्षकै उमेरमा चार सन्तान गुमाएको दर्दनाक व्यथा बोकेर बाँचेका आमा पनि छन् ।
‘निस्तै भात र रोटा पनि निकोरी खान पाउँदैनौं, काँबाट दूध आउनू’ भन्ने पीडित आमाहरूको निरीहताबाटै थाहा हुन्छ, स्थिति कति दारुण छ । गर्भवतीसमेत कुपोषणबाट ग्रस्त हुँदा प्राकृतिक रूपमै गर्भपतन हुने समस्या अझ चर्को छ । साबिकको साप्पाटा गाविस–९ मा पर्ने गैरा, मेला, नाउला, खोली, चुइँकेडाँडा, माझवाडा, खोलासा, भैइसाखाली, काडेडिल, मुक्तिकोट र रल्क्या टोलमा ३ सय ९४ बढी दलित परिवारको बसोबास छ । खानेकुरा अभावमा उनीहरूले आफू बाँच्न र सन्तानलाई बचाउन संघर्ष गरिरहनुपरेको छ ।
