परिचय
यो रोग फाइटोप्थोरा इनफेस्टेनस् (Phytophthorainfestans) नामक ढुशीबाट लाग्दछ । प्राय यो रोगले सम्पूर्ण गोलभेंडा तथाआलु लगाउने क्षेत्रमा आक्रमण गर्दछ । नेपालमा स्थानीय र उन्नत दुबै किसिमका गोलभेंडामा तराई देखि पहाडसम्म आक्रमण गरेको पाईन्छ । उपयुक्त वातावरण भएमा रोगले २४ घण्टामा नै बारीकाबारी खतम पार्छ । रोग फैलन वातावरणको ठूलो भूमिका हुन्छ । प्रायः ९० प्रतिशत सापेक्षिक आद्र्रता १२–१३० से.ग्रे. तापक्रम भएमा स्पोरेन्जिया (Sporangia) को अकुंरण छिटो भएतापनि २–२४० से.ग्रे. तापक्रमसम्म अकुंरण हुन सक्दछ । त्यसपछि तापक्रम अलिकति बढेमा उम्रने नली बन्छ र त्यहाँबाट माइसेलियमको विकास हुन्छ । यदि प्रशस्त चिस्यान र ज्यादै कम तापक्रम भएमा तुरुन्त रोग फैलने सम्भावना हुन्छ । साधारणतया रातीको तापक्रम कमसेकम ४० से.ग्रे. ४ घण्टासम्म वा १००से.ग्रे. रातभरी नै दिउँसो बदली भएमा र भोलिपल्ट कमसेकम ०.१ मि.मि. पानी परेमा थाहै नपाई यस रोगले ठुलो नोक्सान पार्छ । दिउँसो तापक्रम बढे पनि साँझ बदली भएर रातीपानी परेमा वा चिसो बढेर गएमा यस रोगको प्रकोप बढि फैलिएको पाईन्छ ।
लक्षण
यस रोगले बिरुवाको कुनै पनि अवस्थामा उपयुक्त वातावरण पाउन साथ आक्रमण गर्दछन् । शुरुमा पातको किनारामा साना साना पानीले भिजेका जस्ता थोप्लाहरु देखा पर्दछ र पछि ती थोप्लाहरु खैरो वाबैजनी रङ्गका धब्बाहरु पातया डाँठमा देखिन्छ । पातमा डढेको जस्तो लक्षण देखिन्छ। शुरुमा पानीले भिजेको जस्तो हल्का खैरो भई पछि गाढा खैरो वाकालो रंगमा परिणत हुन्छ । अनुकूल वातावरणमा त्यस्ता थोप्लाहरुको वृद्धि भई बोटलाई डढाई दिन्छ । ओसिलो अवस्थामा पातको तल्लो सतहमा सेतो ढुसी देखिन्छ र डाँठमा खैरो काला लाम्चा धव्बाहरु डाँठमा देखा पर्दछन् यस्तै लक्षण हरिया फलमादेखा पर्दछन् । पछि गएर यस्ता ग्रसितफलहरु गिलो भएर सड्छन र झर्दछन्। यदि नझरेमाओसारपसार गर्दा फलहरु गिलो भएर सड्दछन् र बोटमा फल हरियो हुँदापनि आक्रमण धेरै भएमा खैरो भएर पछि फल सडेर जान्छन्।
रोगको व्यवस्थापन
– मेटाक्सिल (Metalxyl) विषादी १.५ ग्रामप्रति लिटर पानीमामिसाई ७–१० दिनको फरकमा सम्र्पुण बोट भिजिने गरी २ देखि ३ पटक छर्नु पर्दछ ।
– सेक्टिन (Sectin-60WG) नामक ढुशीनासक २ ग्रामप्रति लिटर पानीमामिसाई ८–१० दिनको फरकमा २–३ पटक छर्नु पर्दछ ।
– रोगलागेको बोट, पुरानाबोटहरु र झारपात बटुली जलाउने र खेतवारी सफा सुग्घर राख्नु पर्दछ ।
– रोग शुरु हुने बेला देखि कपर अक्सिक्लोराइड (ब्लाइटक्स ५०५ डब्लु.पि.) २ ग्रामवा मेन्कोजेव (डाइथेन एम–४५, ७२ ५ डब्लु.पि.) विषादी २.५ ग्राम प्रतिलिटर पानीमामिसाएर ७–१० दिनको फरकमा ३–४ पटक बोट राम्ररी भिजिने गरी छर्केर रोगको प्रकोप घटाउन सकिन्छ ।
स्रोतः राष्ट्रिय कृषि प्रविधि सुचना केन्द्र, नार्क
